Στερεότυπα: Από την πνευματική οκνηρία στον εμπράγματο φασισμό

Οι ρίζες του φασισμού τρέφονται από τον ναρκισσισμό της ομάδας"
Εrich Fromm

"Όταν η πραγματικότητα δεν συμφωνεί μαζί μας, τόσο το χειρότερο για την... πραγματικότητα"
Αγνώστου

"Ήταν κάποτε ένας Γερμανός, ένας Ιταλός και ένας Έλληνας...."

Τι κοινό έχουν ο καταιγισμός απαξιωτικών δημοσιευμάτων και δηλώσεων για τη χώρα μας, η αποδιαρθρωτική λειτουργία του κοινωνικού αυτοματισμού, τα ατυχώς φιλοπαίγμονα «τιτιβίσματα» επίδοξων ολυμπιονικών, η «νικηφόρα ειμαρμένη του DNA» ντοπαρισμένων τέως ολυμπιονικών, ο ...«Πίου» και οι ...ξανθιές;

Την παγίδευση της σκέψης, της διάνοιας και του συναισθήματος στο ψυχοπνευματικό έλος των στερεοτύπων.

Η έννοια του στερεοτύπου έχει απασχολήσει και απασχολεί επιστήμες όπως η κοινωνιολογία, η κοινωνική ψυχολογία, η ψυχιατρική και η ψυχανάλυση και ένας συνοπτικός ορισμός του θα μπορούσε να είναι ο ακόλουθος:
πρόκειται για συμβατικό και απλουστευτικό χαρακτηρισμό που αποδίδεται στα μέλη μιας ομάδας ανθρώπων και βασίζεται σε γενικεύσεις. Συνηθέστερα αφορά πεποιθήσεις, προκαταλήψεις και δοξασίες που μοιράζονται μέλη μιας ομάδας ανθρώπων και αναφέρονται είτε σε υποτιθέμενα χαρακτηριστικά των μελών της ίδιας της ομάδας (ένα είδος συλλογικού ή εθνικού αυτοπροσδιορισμού), είτε σε υποτιθέμενα χαρακτηριστικά μελών μιας άλλης ομάδας ανθρώπων (όπου και στην περίπτωση αυτή επιτυγχάνεται ένα είδος συλλογικού αυτοπροσδιορισμού, εξ αντιδιαστολής εν προκειμένω).

Στη δική μας ενδεχομένως αντίληψη, οι Έλληνες είναι θερμοί, φιλικοί, ανοιχτόκαρδοι και φιλόξενοι και οι Φινλανδοί ψυχροί, κλειστοί και ξενόφοβοι, ενώ η φινλανδική αντίληψη για τα πράγματα αντιδιαστέλλει τους εργατικούς, συνεπείς, οργανωτικούς Φινλανδούς, με τους ασυνεπείς, ρέμπελους, αφερέγγυους Έλληνες.

Η παραγωγή και η διάδοση των στερεοτύπων δεν είναι τυχαία, είναι κατά κάποιο τρόπο... φυσιολογική. Τα δύο βασικά τους χαρακτηριστικά -απλουστευτική γενίκευση και κοινή, συλλογική αντίληψη- απαντούν σε δύο βασικές ανάγκες: θέλουμε να καταλαβαίνουμε (ή να νομίζουμε ότι καταλαβαίνουμε) εύκολα χρησιμοποιώντας, ει δυνατόν, έτοιμα και προκατασκευασμένα ερμηνευτικά σχήματα και κατηγοριοποιήσεις και επιθυμούμε να μοιραζόμαστε αντιλήψεις και πεποιθήσεις με τους γύρω μας, σφυρηλατώντας κατά τον τρόπο αυτό την κοινή μας ομαδική, συλλογική, εθν� �κή συνείδηση. Θέλουμε να υπάγουμε την πραγματικότητα, όσο περίπλοκη και πολυεπίπεδη κι αν είναι, σε ξεκάθαρα σχήματα με κοινό πλαίσιο ανάλυσης.
Η κατά περίπτωση ανάλυση φαινομένων και γεγονότων, η αναζήτηση βαθύτερων αιτίων και συσχετίσεων, η διάκριση υποπεριπτώσεων και επιμέρους αποχρώσεων, η μελέτη των ποιοτικών χαρακτηριστικών είναι επίπονη και εργώδης. Απαιτεί πνευματική εγρήγορση και κοπιώδη μάχη με τις προκαταλήψεις και τις προκατασκευασμένες βεβαιότητες. Ο σχετικισμός είναι εξαιρετικά κουραστικός. Προτιμούμε έναν κόσμο με «Καουμπόηδες και Ινδιάνους», με προαιώνια καλούς και προαιώνια κακούς, έναν κόσμο ξεκάθαρο, ασπρόμαυρο.

Τα στερεότυπα είναι εύκολα, είναι «ευπώλητα», καθιστούν τη χειραγώγηση εφικτότερη και πιο αποτελεσματική. Πολιτικές παρατάξεις, προεκλογικές εκστρατείες, δημοσιογραφικές καριέρες, τηλεοπτικές πωλήσεις, διαφημιστικές καμπάνιες στηρίζονται στα στερεότυπα, τα καλλιεργούν, τα προωθούν, αλλά κυρίως τα εκμεταλλεύονται. «Οι άνθρωποι είναι διατεθειμένοι να πιστέψουν οτιδήποτε, φθάνει να μη δείξεις την παραμικρή επιφυλακτικότητα».

Δυστυχώς το πρόβλημα δεν είναι θεωρητικό, ηθικό ή κοινωνικοπολιτικό μόνο. Είναι αμείλικτα πρακτικό. Όσο πιο στερεοτυπική, κάθετη και απόλυτη είναι η προσέγγιση των προβλημάτων, των φαινομένων, των ανθρώπων, της πραγματικότητας, τόσο πιο πιθανά είναι ολέθρια λάθη και καταστροφικές συνέπειες. Ο κόσμος δεν είναι ασπρόμαυρος, ούτε μάχη του Καλού με το Κακό (με τελικό νικητή το Καλό). Ούτε «περιούσιοι λαοί» υπάρχουν, ούτε «γεννημένοι νικητές».
Η θαμπωμένη από την «ολυμπιακή Ελλάδα» του 2004 οικουμένη, μοιάζει πλέον να μας απαξιώνει συλλήβδην, άκριτα και ισοπεδωτικά. Κι αν μεν η Ελλάδα εμφανίζεται ως μιαρός παρίας, ως failed state, ως αρχέτυπο αποτυχίας (με τα προφανώς καταστροφικά αποτελέσματα που έχει για την οικονομία μιας κατ'εξοχήν τουριστικής χώρας αυτός ο ανελέητος -σχεδόν ρατσιστικός πλέον- καθημερινός διασυρμός), η επικράτηση της λογικής των εθνικών στερεοτύπων (PIIGS κτλ) σε ευρωπαϊκό επίπεδο απειλεί την ούτως ή άλλως εύθραυστη συνοχή του κοινού ευρωπαϊκού πολιτικού, οικονομ ικού και νομισματικού εγχειρήματος.
Ο ευρωπαϊκός φεντεραλισμός φθίνει και οι εθνικισμοί, οι περιχαρακώσεις, η αμοιβαία καχυποψία και οι αντιπαλότητες ενισχύονται. Προσέξτε λίγο τη σημειολογία των δημοσιευμάτων μετά από κάθε σύνοδο κορυφής: υπάρχουν «νικητές και ηττημένοι», «θριαμβευτές και ταπεινωμένοι».

Τέλος, ο εθισμός της σκέψης στην στερεοτυπική αντίληψη εύκολα μετατρέπεται σε αυτεπίστροφο (μπούμεραγκ): τα στερεότυπα αφορούν και την εικόνα του εαυτού μας. Εκεί που απερίσκεπτα και επιφανειακά βλέπαμε μια «ισχυρή Ελλάδα», μια «θωρακισμένη οικονομία», ένα «μέλος του κλαμπ των ισχυρότερων κρατών του πλανήτη», τώρα βλέπουμε εξίσου ανενδοίαστα και οριστικά ένα «προτεκτοράτο», μια «κατεστραμμένη οικονομία», μια «καθημαγμένη κοινωνία»-από την υπεροψία στη μοιρολατρία με οδηγό αστήρικτες βεβαιότητες και απλουστευτικές γενικεύσεις.

Ζούμε πλέον, αναμφίβολα, σε πολύ ταραγμένους και δύσκολους καιρούς. Έχουμε ενδεχομένως την ανάγκη εύπεπτων ερμηνειών, επιφανειακής αναζήτησης αιτίων, συνοπτικής απόδοσης ευθυνών, ανέξοδης πίστης σε εύκολες ή και μαγικές λύσεις. Μπορούμε να συνεχίσουμε να προσφεύγουμε στα στερεότυπα.

Η πραγματικότητα όμως είναι μάλλον πιο σύνθετη, και σίγουρα πιο...ξεροκέφαλη, απ' όσο θέλουμε να πιστεύουμε. Και εμείς, και οι ...άλλοι.





Σχολιαστής - Ιστολόγιο κοινωνικού, πολιτικού, πολιτιστικού σχολιασμού

Πηγή: http://www.ramnousia.com/